Czynniki szkodliwe dla zdrowia na stanowiskach pracy w górnictwie podziemnym - zmiany w regulacjach prawnych i normalizacyjnych

Czynniki szkodliwe dla zdrowia na stanowiskach pracy w górnictwie podziemnym - zmiany w regulacjach prawnych i normalizacyjnych
Fot. Adobe Stock. Data dodania: 20 września 2022

W ostatnich latach, szczególnie po wejściu Polski do wspólnoty państw Unii Europejskiej, zaszły istotne zmiany związane z wdrożeniem w krajowych regulacjach prawnych postanowień dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady w obszarze ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed zagrożeniem związanym z występowaniem środków chemicznych w miejscu pracy oraz dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi, jak i ochroną pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych.

1. Wstęp

Zmiany polegają między innymi na: poszerzeniu listy czynników chemicznych o nowe substancje i związki chemiczne, modyfikacji wartości stężeń substancji szkodliwych i rakotwórczych oraz natężeń czynników fizycznych [1]. Zmieniono również wartości kryterium, według którego ustanawia się częstotliwość badań [2]. Istotne zmiany zaszły także w metodyce badań czynników szkodliwych dla zdrowia. Implementacja norm europejskich ISO/ IEC do krajowej normalizacji spowodowała przyjęcie do stosowania w obszarze higieny pracy nowych norm określających metody badawcze czynników szkodliwych dla zdrowia i uciążliwych. Szczególnie dotyczy to metod do pomiaru hałasu, mikroklimatu, oświetlenia na powierzchni i drgań mechanicznych.

Stanowiska pracy w podziemnych zakładach górniczych należą do szczególnie niebezpiecznych z uwagi na: specyficzny proces technologiczny, ograniczoną przestrzeń miejsca pracy, wskutek nagromadzenia różnych urządzeń technicznych w wyrobiskach górniczych o małej przestrzeni roboczej, oraz oddziaływanie skojarzonych zagrożeń naturalnych w postaci zagrożenia metanowego, tąpaniami, wyrzutami gazów i skał, klimatycznego, wybuchem pyłu węglowego, wodnego, substancjami promieniotwórczymi i siarkowodorowego. Stanowiska te narażone są na czynniki fizyczne pochodzące z procesu technologicznego urabiania, pracy maszyn i urządzeń oraz transportu, takie jak: hałas, drgania mechaniczne, mikroklimat oraz pyłowe i chemiczne czynniki pochodzące z procesu urabiania kopaliny, aplikacji środków chemicznych stosowanych w procesie profilaktyki przeciwpożarowej itp. Ważną rolę w podziemnych zakładach górniczych odgrywa właściwe oświetlenie miejsc pracy zapewniające komfort wzrokowy wykonywanych prac.

2. Zagrożenie pyłami na stanowiskach pracy

W górnictwie podziemnym największe zagrożenia dla zdrowia pracujących załóg górniczych wydobywających węgiel kamienny stanowi zapylenie. Zagrożenie ze strony pyłu węglowego to zagrożenie jego wybuchem oraz przyczyna choroby zawodowej górników, zwanej pylicą. Pylica jest najgroźniejszą chorobą zawodowa górników i zachorowanie na nią utrzymuje się w ciągu ostatnich 10 lat na wysokim poziomie. W 2010 r. liczba zachorowań na pylicę była najwyższa w okresie minionych 10 lat i wyniosła 528, co stanowi wzrost o 35% w stosunku do roku 2009. Pylice płuc zajmują ok. 75% wszystkich chorób zawodowych w górnictwie węglowym [5]. Przyczyną tego stanu jest wciąż problem dużego zapylenia, wskutek niedostatecznego stosowania technicznych środków zwalczających zapylenie w czasie urabiania, transportu urobku oraz środków ochrony indywidualnej układu oddechowego (półmasek i masek). Stosowanie środków technicznych zwalczających zapylenie związane jest z przestrzeganiem technologii urabiania (zraszanie), doposażeniem w urządzenia rozpylające mgłę wodną i, co za tym idzie, uniemożliwiające lub ograniczające przenoszenie pyłów wyrobiskami górniczymi na stanowiska pracy. W przypadku stosowania środków ochrony indywidualnej może to być kwestia zarówno dyskomfortu ciągłego stosowania półmasek i masek, jak i przestrzegania zasad bhp w tym zakresie.

Zasady pomiaru stężenia zapylenia, miejsca poboru, czas poboru oraz dobór środków ochrony indywidualnej układu oddechowego określone zostały w rozporządzeniu Ministra Gospodarki [4] oraz w polskiej normie [9], Biorąc pod uwagę wagę problemu, przepisy o ochronie pracowników przed pyłami szkodliwymi dla zdrowia znajdą się również w projekcie nowego rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie prowadzenia ruchu podziemnych zakładów górniczych. Zgodnie z projektem, niedopuszczalne będzie wykonywanie przez pracowników pracy na stanowiskach pracy, na których przekroczenie najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) pyłów w powietrzu jest większe od 8-krotności NDS dla frakcji całkowitej lub 5-krotności NDS w zakresie frakcji respirabilnej. Poziom stężenia pyłów (NDS) dla frakcji całkowitej na stanowiskach pracy podczas urabiania kombajnami przodkowymi i ścianowymi kształtuje się obecnie nawet do ok. 24 mg/m3. Dla frakcji respirabilnej poziom stężenia pyłów (NDS) podczas urabiania kombajnami przodkowymi i ścianowymi może kształtować się nawet do ok. 9 mg/m3. Przebywanie pracowników na stanowiskach pracy, na których wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) pyłów w powietrzu przekracza możliwości ochronne stosowanych środków ochrony indywidualnej dróg oddechowych (za wyjątkiem prowadzenia akcji ratowniczej) jest niedopuszczalne [4].

3. Czynniki fizyczne na stanowiskach pracy

Drugim, z kolei, czynnikiem pod względem szkodliwości w górnictwie na stanowiskach pracy jest hałas, którego skutkiem może być ubytek słuchu. Pod względem chorób zawodowych w górnictwie zapadalność na tę chorobę na przestrzeni ostatnich 10 lat zmniejszyła się znacznie, osiągając w 2010 r. liczbę 69 zachorowań. Stanowi to spadek o ok. 73% w całej dekadzie [5], Poziom natężenia dźwięku (NDN) odnotowywany na stanowiskach pracy w górnictwie podziemnym, związany z procesem urabiania na ścianach i przodkach, dochodzi nawet do ok. 91 dB. Stanowiska pracy, w których wartość hałasu, odniesionego do 8-go-dzinnego czasu pracy, jest większa od 80 dB wymagają podjęcia przez pracodawcę działań organizacyjnych lub technicznych ograniczających poziom hałasu, w tym również wyposażenia w środki ochrony indywidualnej [3]. Zmianie uległa metodyka pomiaru hałasu w środowisku pracy, w której określono trzy strategie pomiarowe, w zależności od występującego charakteru źródła hałasu i efektywnego czasu trwania dnia pracy. Określono tylko górny, jednostronny przedział ufności niepewności rozszerzonej, związany z wynikiem pomiaru hałasu [10].

Kolejnym szkodliwym czynnikiem fizycznym są drgania mechaniczne, których skutkiem może być dyskomfort, ograniczający sprawność organizmu poprzez zakłócenia w przepływie krwi, zaburzenia mięśniowo-kostne, a w skrajnych przypadkach mogą spowodować chorobę wibracyjną. Czynnik ten związany jest z drganiami o ogólnym działaniu przenoszonymi na organizm przez pośladki, w przypadku osób siedzących podczas pracy (np. kierowcy, operatorzy pojazdów mechanicznych), lub przez stopy, w przypadku osób stojących podczas pracy (np. drgające platformy robocze) oraz drganiami miejscowymi, przenoszonymi poprzez kończyny górne na organizm człowieka z narzędzi i maszyn wibracyjnych (praca narzędzi obrabiających, udarowych). W ciągu ostatniej dekady, w górnictwie odnotowuje się spadek liczby zachorowań na zespół wibracyjny do poziomu 28 w skali roku [5]. Na stanowiskach pracy, na których wartość przyspieszenia drgań jest większa od 0,5 m/s2 dla drgań ogólnych oraz większa od 2,5 m/s2 dla drgań miejscowych należy przedsięwziąć działania organizacyjne lub techniczne ograniczające wpływ wibracji na organizm człowieka [3].

Szkodliwym czynnikiem, który zaczyna być coraz bardziej postrzegany w górnictwie podziemnym, staje się mikroklimat gorący. Wraz ze wzrostem głębokości, mocy instalowanych urządzeń oraz wilgotności powietrza w wyrobiskach rośnie problem warunków mikroklimatu gorącego na stanowiskach pracy. W niedalekiej przyszłości może okazać się, że zajdzie konieczność prowadzenia eksploatacji w górotworze o temperaturze skał sięgających 50 °C, a o bezpieczeństwie ludzi pracujących na dole i możliwości prowadzenia wydobycia będzie decydować głównie zagrożenie klimatyczne. Trudne warunki pracy mogą być przyczyną nie tylko spadku wydajności, ale przede wszystkim przegrzania organizmu i zagrożenia zdrowia pracowników. Najtrudniejsze warunki mikroklimatu gorącego występują przede wszystkim w ścianach eksploatacyjnych [6]. Obciążenie termiczne w mikroklimacie gorącym, według rozporządzenia [1], charakteryzowane jest przez wskaźnik WBGT [11], a kryterium klasyfikacji środowiska termicznego do obszaru mikroklimatu gorącego jest wartość wskaźnika PMV (powyżej +2). Wskaźnik PMV oparty jest na równowadze cieplnej ciała ludzkiego [1]. Człowiek znajduje się w równowadze cieplnej, gdy wewnętrzne wytwarzanie ciepła w jego ciele równe jest utracie ciepła do otoczenia [12].

Według obecnie obowiązujących przepisów bhp [4], w odniesieniu do istniejących warunków pracy, w górnictwie podziemnym, jako miarę stanu zagrożenia klimatycznego stosuje się wartość temperatury powietrza suchego oraz intensywności chłodzenia mierzonej katatermome-trem wilgotnym. Dopuszcza się również, pod pewnymi warunkami, stosowanie temperatury zastępczej klimatu, będącej funkcją temperatury powietrza mierzonej termometrem suchym i wilgotnym oraz prędkości powietrza. W rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych [13], po analizie obowiązujących przepisów, znalazła się klasyfikacja zagrożenia klimatycznego w podziemnych zakładach górniczych również oparta na temperaturze zastępczej klimatu.

4. Czynniki chemiczne na stanowiskach pracy.

Wdrażając postanowienia dyrektyw Komisji Europejskiej oraz Parlamentu Europejskiego i Rady, Minister Pracy i Polityki Społecznej w ostatnich kilku latach dokonał szeregu zmian w wykazie najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Zmiany (po 2002 r.) objęły w szczególności nowe wartości NDS i NDSCh dla substancji chemicznych. Na przykład obniżono wartość NDS dla tlenku węgla z 30 do 23 mg/m3, a NDSCh ze 180 do 117 mg/m3. Rozdzielono tlenki azotu, z sumy tlenku i ditlenku azotu na poszczególne związki chemiczne. I tak wartość NDS dla tlenku azotu wynosi 3,5 mg/m3, przy wartości NDSCh równej 7 mg/m3, natomiast wartość NDS dla ditlenku azotu wynosi 0,7 mg/m3, przy wartości NDSCh równej 1,5 mg/ m3. W przypadku ditlenku siarki obniżono wartość NDS z 2 do 1,3 mg/m3, a NDSCh z 5 do 2,7 mg/m3. Obniżono również wartość NDS dla siarkowodoru z 10 do 7 mg/m3, a NDSCh z wartości 20 do 14 mg/m3 [1].

Wymienione powyżej szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne są najczęściej obligatoryjnie monitorowane w górnictwie podziemnym, z uwagi na wymagany skład powietrza kopalnianego. Obniżenie wartości dopuszczalnych stężeń niewątpliwie wpływa na higieniczną ocenę miejsc pracy i wymusza podjęcie przez pracodawcę działań organizacyjnych oraz technicznych, zapewniających właściwy poziom bezpieczeństwa na stanowiskach pracy. Dzięki rozwojowi inżynierii materiałowej, dotyczącej m.in. zastosowania trudnopalnych materiałów, w rozwiązaniach technicznych dla górnictwa podziemnego powstała cała gama chemicznych produktów pochodzenia organicznego, ograniczających skutki, jakie mogą wywołać zagrożenia techniczne oraz zagrożenia naturalne, będące wynikiem procesu eksploatacji kopalin. Popularność, jaką cieszą się stosowane na coraz to szerszą skalę w górnictwie podziemnym materiały i środki chemiczne (np. taśmy gumowe, lutnie elastyczne, spoiwa organiczne, tkaniny, trudnopalne ciecze hydrauliczne, oleje mineralne, tworzywa sztuczne, itp.), powoduje ich oddziaływania na zdrowie zatrudnionych pracowników oraz bezpieczeństwo ich użytkowania [8].

W polskim górnictwie podziemnym, w procesie technologicznym wydobycia kopalin, powszechnie wykorzystuje się maszyny z silnikami spalinowymi diesla. Osiągnięcie wysokiej koncentracji wydobycia jest związane z szybkim transportem materiałów, maszyn i urządzeń do drążonych przodków i ścian eksploatacyjnych. W górnictwie rudnym większość maszyn zabudowana jest na podwoziu samojezdnym - najczęściej oponowym. Do prac pomocniczych wykorzystywane są wozy samojezdne (wozy strzelnicze, odstawcze, wiercąco-kotwiące, do transport ludzi itp.) z silnikami spalinowymi. W kopalniach węgla kamiennego na dużą skalę stosowane są w transporcie technologicznym lokomotywy spalinowe oraz podwieszane kolejki spalinowe. Zagrożenie wynikające z emisji do atmosfery wyrobisk podziemnych stałych i gazowych produktów spalania zalicza się do najpoważniejszych zagrożeń technologicznych w górnictwie podziemnym. Produkty niezupełnego spalania to: tlenek węgla, węglowodory, aldehydy, i sadza. Produkty utleniania azotu z powietrza oraz nieorganicznych dodatków w paliwie i oleju smarującym to: tlenki azotu i siarki oraz metale o toksycznych własnościach, dodawane do paliw w celu poprawy własności użytkowych i wydzielane w procesie spalania w postaci czystej lub związków toksycznych. Wymienione produkty spalania stanowią potencjalne zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi pracujących pod ziemią.

Do wzmacniania górotworu, wypełniania pustek, uszczelniania tam stosowane są organiczne środki chemiczne, takie jak: poliuretany, żywice mocznikowo-for-maldehydowe i inne. Skutkiem aplikacji spoiw moczni-kowo-formaldehydowych jest wydzielanie do otoczenia formaldehydu. W spoiwach poliuretanowych, w których jednym ze składników są izocjaniany (MDI, TDI, HDI, HMDI), podczas rozkładu termicznego mogą wydzielać się: cyjanowodór, tlenek węgla, amoniak, chlorowodór. Niewłaściwe stosowanie spoiw poliuretanowych, które powstają w wyniku reakcji egzotermicznej, może przyczynić się również do zainicjowania procesu samozagrzewania węgla w górotworze [7].

Wykaz substancji chemicznych, jako czynników szkodliwych, powiększa się stale o nowe substancje chemiczne, a dotychczasowe poziomy dopuszczalnych stężeń są okresowo weryfikowane. Od 2002 r. dokonano pięciu zmian regulacji prawnej, w zakresie zmian w wykazie substancji chemicznych, powiększając dotychczasową listę o 77 nowych substancji chemicznych. Po ostatniej aktualizacji w 2011 r, wykaz wskazuje na 518 szkodliwych substancji chemicznych.

5. Podsumowanie

W ostatnich latach, szczególnie po wejściu Polski do Unii Europejskiej zaszły istotne zmiany z uwagi na wdrożenia w krajowych regulacjach prawnych postanowień dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady w obszarze ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników przed zagrożeniem, związanym ze stosowaniem środków chemicznych na stanowiskach pracy oraz dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi. Dokonano szeregu zmian w przepisach prawa, dotyczących wartości dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia, oraz w procesie normalizacyjnym dotyczącym stosowania metod badawczych w środowisku pracy. Zmiany te wpływają również na ocenę higieniczną stanowisk pracy w górnictwie podziemnym. Wysoka koncentracja wydobycia jest związana z szybkim transportem materiałów, maszyn i urządzeń do drążonych przodków i ścian eksploatacyjnych. Zagrożenia wynikające z emisji do atmosfery wyrobisk podziemnych stałych i gazowych produktów spalania, pochodzących z silników diesla zalicza się do najpoważniejszych zagrożeń technologicznych w górnictwie podziemnym. Rozwój inżynierii materiałowej powoduje, że na większą skalę w rozwiązaniach technicznych dla górnictwa podziemnego stosowane są środki i materiały chemiczne, które mogą stanowić potencjalne zagrożenie dla zdrowia zatrudnionych pracowników.

Literatura

1. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833, z późn. zm.).

2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 33, poz. 166).

3. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne (Dz. U. Nr 157, poz. 1318).

4. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpożarowego w podziemnych zakładach górniczych (Dz. U. Nr 139, poz. 1169, z późn. zm.).

5. Szlązak J.: Wpływ zagrożeń naturalnych na bezpieczeństwo pracy w kopalni. Mat. konf. Aktualne problemy zwalczania zagrożeń górniczych, Brenna 2012, Wyd. Politechnika Śląska, s. 351-360.

6. Szlązak N., Obracaj D., Głuch B.: Analiza warunków mikroklimatu w rejonie ścian eksploatacyjnych kopalń węgla kamiennego. Mat. konf. Aktualne problemy zwalczania zagrożeń górniczych, Brenna 2012, Wyd Politechnika Śląska, s. 325-336.

7. Sporysz G., Szlązak N., Borowski M.: Wpływ podziemnych pojazdów górniczych z napędem spalinowym na stan zagrożenia atmosfery kopalnianej. Mat. VII Międzynarodowej Konf.: Bezpieczeństwo pracy urządzeń transportowych w górnictwie, Ustroń 2011, Wyd. CBiDGP Sp. z o. o., s. 177-186.

8. Sporysz G., Slanina F.: Uwagi do projektu rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wyrobów dopuszczonych do stosowania w zakładach górniczych. Mat VI Międzynarodowej Konf.: Teoretyczne i praktyczne aspekty stosowania środków smarnych i eksploatacyjnych w górnictwie, Ustroń 2012, Wyd. CBiDGP Sp. z o. o., s. 4.

9. PN-G-04035:2002 Ochrona czystości powietrza w podziemnych zakładach górniczych. Pomiar stężenia zapylenia powietrza oraz oznaczenie zawartości wolnej krystalicznej zawartości w pyle.

10. PN-EN ISO 9612:2011 Akustyka. Wyznaczenie zawodowej ekspozycji na hałas. Metoda techniczna.

11. PN-EN 27243:2005 Środowiska gorące. Wyznaczenie obciążenia termicznego działającego na człowieka podczas pracy, oparte na wskaźniku WBGT

12. PN-EN ISO 7730:2006 Ergonomia środowiska termicznego. Analityczne wyznaczanie i interpretacja komfortu termicznego z zastosowaniem obliczania wskaźników PMV i PPD oraz kryteriów lokalnego komfortu termicznego.

13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 stycznia 2013 r. w sprawie zagrożeń naturalnych w zakładach górniczych (Dz. U. poz. 230 i 751).
×

DALSZA CZĘŚĆ ARTYKUŁU JEST DOSTĘPNA DLA SUBSKRYBENTÓW STREFY PREMIUM PORTALU WNP.PL

lub poznaj nasze plany abonamentowe i wybierz odpowiedni dla siebie. Nie masz konta? Kliknij i załóż konto!

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu

Podaj poprawny adres e-mail
W związku z bezpłatną subskrypcją zgadzam się na otrzymywanie na podany adres email informacji handlowych.
Informujemy, że dane przekazane w związku z zamówieniem newslettera będą przetwarzane zgodnie z Polityką Prywatności PTWP Online Sp. z o.o.

Usługa zostanie uruchomiania po kliknięciu w link aktywacyjny przesłany na podany adres email.

W każdej chwili możesz zrezygnować z otrzymywania newslettera i innych informacji.
Musisz zaznaczyć wymaganą zgodę

KOMENTARZE (0)

Do artykułu: Czynniki szkodliwe dla zdrowia na stanowiskach pracy w górnictwie podziemnym - zmiany w regulacjach prawnych i normalizacyjnych

NEWSLETTER

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu.

Polityka prywatności portali Grupy PTWP

Logowanie

Dla subskrybentów naszych usług (Strefa Premium, newslettery) oraz uczestników konferencji ogranizowanych przez Grupę PTWP

Nie pamiętasz hasła?

Nie masz jeszcze konta? Kliknij i zarejestruj się teraz!